Dietą w czerniaka

Czerniak, wywodzący się z melanocytów, jest jedną z najbardziej agresywnych zmian nowotworowych. Relatywnie rzadki, stanowi główną przyczynę zgonów z powodu nowotworów złośliwych skóry. Prezentujemy kilka propozycji dietetycznych dla pacjentów dotkniętych tą chorobą.

Choć czerniak jest rzadką zmianą nowotworową, to rozwija się szybko i cechuje się wysokim stopniem złośliwości. Charakterystyczna zmiana barwnikowa pojawia się najczęściej na skórze, ale może wystąpić wszędzie tam, gdzie znajdują się melanocyty, czyli komórki produkujące melaninę – na błonie śluzowej w jamie ustnej, odbytnicy, siatkówce oka.

Do głównych czynników ryzyka należy nadmierna ekspozycja na promieniowanie ultrafioletowe (zarówno słoneczne, jak i sztuczne), oparzenia słoneczne w dzieciństwie, jasna skóra, duża liczba znamion barwnikowych i występowanie czerniaka u krewnych pierwszego i drugiego stopnia. Nowotwór ten częściej dotyka kobiety.

Czerniak skóry stanowi zaledwie 1-3 proc. wszystkich nowych przypadków nowotworów skóry, ale odpowiada za aż ok. 75 proc. przypadków zgonu z ich powodu. W Polsce stwierdza się rocznie ok. 3 tys. przypadków zachorowań. Globalnie z powodu czerniaka umiera każdego roku 40-60 tys. osób.

W związku z tym czerniak jakiegokolwiek typu jest bardzo poważnym rozpoznaniem. Stwierdzone zmiany usuwa się lub niszczy. Niestety, nowotwór charakteryzuje się dynamicznym wzrostem i szybko tworzy trudne w leczeniu farmakologicznym przerzuty. W przypadku ich stwierdzenia rokowanie nie jest korzystne – to właśnie czerniak przerzutowy charakteryzuje się największą śmiertelnością.

Problematyczne jest również pojawianie się populacji macierzystych komórek nowotworowych, które są oporne na konwencjonalne leczenie, mają zdolność różnicowania się i mogą być odpowiedzialne za nawroty choroby i pojawianie się przerzutów późnych, kilka lat od rozpoznania choroby. Komórki te są najlepiej poznane w przypadku czerniaka skóry, więc na przestrzeni ostatnich lat pojawiły się propozycje ich eliminacji np. poprzez zastosowanie genetycznie modyfikowanej allogenicznej szczepionki. Z kolei w przypadku czerniaka oka istnienie komórek macierzystych dowiedziono stosunkowo niedawno, a dopiero rok temu szczegółowo opisano ich markery molekularne.

Niedziwne więc, iż osobom, u których rozpoznano czerniaka, zarówno z przerzutami, jak i bez, przychodzi żyć z dużym obciążeniem psychicznym. Niezwykle ważne jest jak najszybsze poddanie się leczeniu, wykonywanie regularnych badań, wsparcie rodziny i bliskich. Warto też rozważyć zmianę dotychczasowego stylu życia i diety.

W związku z tym prezentujemy kilka porad dietetycznych i związanych ze stylem życia, opracowanych na podstawie przeglądu literatury naukowej. W żadnym wypadku nie mogą one stanowić alternatywy dla procedury terapeutycznej. Mają natomiast wyposażyć pacjenta, stającego oko w oko z widmem choroby, w narzędzie, pozwalające odzyskać poczucie kontroli nad swoim zdrowiem.

Poniższych propozycji nie trzeba wprowadzać z dnia na dzień i na siłę. Wystarczy krok po kroku, aż staną się czymś zupełnie rutynowym i normalnym.

PROPOZYCJE DIETETYCZNE

  • Ograniczyć lub całkowicie wyeliminować spożycie mięsa czerwonego1a. (czynnik grupy 2A według klasyfikacji Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem; prawdopodobne działanie rakotwórcze u ludzi) i całkowicie wyeliminować spożycie przetworzonych produktów opartych na tym mięsie, np. szynki, bekonu, parówek czy salami (czynnik grupy 1; udowodnione działanie rakotwórcze u ludzi)1b. Czerwone mięso warto zastąpić drobiem i mięsem ryb.
  • Włączyć do diety chude ryby (dorsz, morszczuk, mintaj, sandacz, szczupak) oraz łososia, który jest istotnym źródłem witaminy D i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, w tym kwasu dokozaheksaenowego (DHA)2 mającego korzystne właściwości przeciwzapalne.
  • Unikać spożywania innych tłustych ryb (halibut, szprot, śledź, makrela, karp, jesiotr) z uwagi na tendencję do kumulacji zanieczyszczeń, w tym polichlorowanych bifenyli, które istotnie podnoszą ryzyko czerniaka3.
  • Wyeliminować z diety tuńczyka (z uwagi na skłonność do akumulacji zanieczyszczeń, w tym związków rtęci, w tkance mięśniowej)4.
  • Przyjąć dzienne spożycie 5 porcji warzyw i owoców (400 g) jako plan minimum5, a docelowo dążyć do poziomu 10 porcji (800 g) dziennie. Warzywa i owoce są źródłem związków polifenolowych, w tym flawonoidów, o silnym działaniu antyoksydacyjnym 5a.
Przykładowy zestaw stanowiący 10 porcji warzyw i owoców dziennie. To nie takie trudne!
  • Zwiększyć podaż produktów bogatych w resweratrol z uwagi na wykazaną aktywność antyoksydacyjną i przeciwzapalną oraz działanie hamujące rozwój komórek czerniaka)6. Naturalnymi źródłami resweratrolu są czerwone winogrona, orzechy ziemne, orzechy pistacjowe oraz owoce jagodowe: żurawina, morwa, borówka, czarna porzeczka, a także kakao czy skórka pomidorów.
  • Włączyć do diety winogrona, które są źródłem proantocyjanidynów, wykazujących potencjalne działanie antyczerniakowe7. Warto je więc często spożywać – najlepiej czerwone z uwagi na zawartość resweratrolu.
Wzory strukturalne proantocyjanidynów B1-B4 oraz resweratrolu – związków zawartych w winogronach
  • Włączyć do diety granat właściwy (np. dwa razy na tydzień) z uwagi na zawartość związków potencjalnie hamujących wzrost komórek czerniaka w modelach eksperymentalnych in vivo8.
  • Włączyć do diety warzywa kapustne, zawierające glukorafanin, który w układzie pokarmowym ulega biotransformacji w sulforafan, wykazujący bardzo obiecujące i wielopłaszczyznowe działanie przeciwnowotworowe (zmniejsza ryzyko powstawania mutacji poprzez usuwanie z organizmu czynników mutagennych, obniżanie reaktywności związków genotoksycznych, regulowanie cyklu komórkowego, proliferacji i różnicowania się komórek oraz procesu apoptozy). Kiełki brokuła można kupić w większości sklepów i używać na kanapkach lub przygotowywać z ich dodatkiem sok w sokowirówce9.
  • Włączyć do diety jarmuż z uwagi na wysoką zawartość związków z grupami metylowymi, które biorą udział w modyfikacjach epigenetycznych10, oraz glukorafaninu. Jarmuż można kupić bez większego problemu w wielu dużych supermarketach.
Bogatym źródłem glukorafaninu są kapustowate (w kolejności malejącej od lewej). Zawarta w nich myrozynaza przekształca go do aktywnego biologicznie sulforafanu. Gotowanie warzyw nie degraduje istotnie glukorafaninu, ale niszczy przekształcający go enzym. Dodanie do nich bogatej w myrozynazę musztardy powoduje jednak ponowne zachodzenie tej reakcji. Poza tym niektóre bakterie jelitowe mogą przekształcać glukorafanin do sulforafanu, ale z mniejszą wydajnością.
  • Włączyć do diety produkty bogate w witaminę E (z uwagi na właściwości fotoprotekcyjne i antyoksydacyjne)11, tj. nasiona słonecznika, nasiona dyni, sezam, migdały, orzechy włoskie. Można je spożywać w formie przekąsek.
  • Włączyć do diety produkty bogate w (pro-)witaminę A z uwagi na jej potencjalną aktywność antyczerniakową12: mleko i jego przetwory (szczególnie masło i sery), oleje rybne, jaja, a także czerwone, pomarańczowe i żółte owoce i warzywa oraz zielone warzywa liściaste.
Wzór strukturalny galusanu epigallokatechiny, flawonoidu, którego wysoka zawartość znajduje się w suszonych liściach zielonej (>7000 mg na 100 g) oraz białej (>4000 mg na 100 g) herbaty, a w mniejszych w liściach czarnej (<1000 mg na 100 g)
  • Pić zieloną herbatę (np. jedną filiżankę dziennie) z uwagi na zawartość galusanu epigallokatechiny (EGCG) i spokrewnione związki polifenolowe wykazujące w modelach badawczych in vivo działanie hamujące wzrost komórek czerniaka13.
  • Nie ma potrzeby eliminowania picia kawy – jak wynika z obserwacji, regularne (np. filiżanka dziennie) jej spożywanie wiąże się z 25 proc. niższym ryzykiem czerniaka. Nie dotyczy to kawy dekofeinowanej)14. Warto wybrać dobrą kawę ziarnistą, bo kawy rozpuszczalne charakteryzują się wyższą zawartością akrylamidu (czynnik grupy 2A; prawdopodobne działanie rakotwórcze u ludzi)15.
  • Całkowicie wyeliminować mocne alkohole i ograniczyć (bądź również całkowicie wyeliminować) spożycie innych16. Czerwone wino jest źródłem resweratrolu i w przypadku chęci spożywania alkoholu wydaje się najlepszym wyborem (maks. 1-2 lampki dziennie)17.
  • O przyjmowanych suplementach diety najlepiej powiadomić lekarza prowadzącego. Nie należy rozpoczynać suplementacji na własną rękę, a także bez wykonania badań diagnostycznych, które pozwalają ustalić status konkretnych minerałów i witamin w organizmie. Nieuzasadniona suplementacja mineralno-witaminowa może bowiem być szkodliwa dla organizmu.
  • Warto rozważyć przyjmowanie witaminy D. Najrozsądniej jednak sięgnąć po nią nie w postaci suplementu diety, ale leku – takie preparaty są lepiej nadzorowane, przebadane i pewniejsze co do do wiarygodności ich składu, a także bezpieczeństwa stosowania. W przypadku preparatów w postaci kropel najlepiej rozpuszczać je na łyżeczce w oleju (np. lnianym). Nie przekraczać zalecanych dawek. Działanie witaminy D na układ immunologiczny jest złożone i o ile wiadomo, że pobudza mechanizmy odpowiedzi nieswoistej, to zbyt wysokie dawki mogą hamować odpowiedź swoistą, co może być szkodliwe dla pacjentów, u których stwierdzono czerniaka18.
Witamina D ma stymulujące działanie na mechanizmy odpowiedzi nieswoistej (wrodzonej), ale jej zbyt wysokie dawki mogą działać hamująco na elementy odpowiedzi swoistej (nabytej) poprzez hamowanie dojrzewania komórek dendrytycznych i ograniczania ich możliwości prezentowania antygenu komórkom CD4. Ponadto 1,25(OH)2D, czyli aktywna forma witaminy D, hamuje proliferację i różnicowanie się komórek CD4 w komórki Th1 i Th17, stymulując produkcję komórek Th2 i T regulatorowych (Treg). Co za dużo, to niezdrowo! Opracowano na podstawie Bikle (2009).

PROPOZYCJE ZWIĄZANE ZE STYLEM ŻYCIA

  • Wykonywać regularne, godzinne ćwiczenia fizyczne przynajmniej trzy razy w tygodniu. Intensywność wysiłku nie jest istotna, ważna jest regularność i czas trwania. Może to być choćby po prostu marsz lub pedałowanie na rowerku w domu.
  • Postarać się przynajmniej raz w tygodniu spędzić miło wieczór (kino, teatr, kolacja w restauracji, spotkanie z przyjaciółmi).
  • Starać się dbać o trwający przynajmniej 6-8 godzin sen o regularnym charakterze, tzn. z zasypianiem i wstawaniem mniej więcej o tej samej porze. Pozwoli to na ustabilizowanie rytmów circadialnych, których zaburzenia mogą sprzyjać kancerogenezie. Pozytywnie powinno wpłynąć unikanie drzemek w ciągu dnia, kawy, silnego światła oraz jedzenia na 2-3 godziny przed pójściem spać.
  • Starać się unikać narażenia na zanieczyszczenia powietrza, zwłaszcza w okresie jesienno-zimowym (pył drobnoziarnisty, bezno(a)piren, toksyczne metale) poprzez ograniczenie przebywania na dworze w godzinach wieczornych oraz zakup oczyszczacza powietrza.
  • Wybrać się w weekend na spacer po lesie, najlepiej z bliskimi. To pozytywnie wpływa na nastrój i pozwala oderwać się od codziennych myśli.

Zdrowie wymaga stanu równowagi między wpływami środowiska sposobem życia oraz różnymi elementami ludzkiej natury – Hipokrates